EKONOMİDE ARZ VE TALEP

Bu yazımızda sizlere arz, talep ve piyasa gibi kavramlardan bahsedeceğiz. Bu kavramları detaylarına fazla inmeden, herhangi bir kafa karışıklığına sebep olmayacak şekilde ancak doğru ve yeterli bilgilerle sizlere aktaracağız. Bu yazımızdan önce Ekonomi Rehberim'in sizler için hazırladığı Para ve Faiz adlı yazımızı okumanızı da tavsiye ediyoruz.

PİYASA NEDİR?

Piyasa, alıcılar ile satıcıların bir araya geldiği bir ortamdır. Piyasa, sadece fiziksel ortamı kapsamaz. Alıcı ve satıcı birbirlerine internetten veya e-posta ile de ulaşabilir ve böylece piyasa meydana gelmiş olur. Etkin bir piyasa için bazı şartlar vardır. 

• Kendi çıkarları için bağımsız hareket eden çok sayıda alıcı ve satıcıya sahip olmak
• Alım-satımı yapılan mallar hakkında bilgi sahibi olunması
• Piyasaya giriş ve çıkışların serbeste yapılabilmesi

Piyasanın çok sayıda satıcı ve alıcıya sahip olması bir ürünün fiyatının tek bir alıcıya veya satıcıya bağlı olmamasını sağlar. Eğer bir ürünü alan tek bir alıcı varsa bu duruma monopson, bir ürün için sadece bir satıcı varsa bu duruma da monopol (Tekel) denir.

Mallar hakkında bilgi sahibi olunması ise malın üretim maliyetinin bilinebilmesi, ürünün özelliklerine kolayca ulaşılabilmesi ve ucuza alınıp pahalıya satılma durumunu ifade eden ara kazanç fırsatının olmamasıdır.

Piyasaya kolayca ve özgürce giriş-çıkış ise piyasanın etkinliğini artırır.

REKABETÇİ PİYASA

Arz ve talep pek çok faktörden etkilenir. Bunun sonucunda ise malın fiyat ve miktarı değişir. Bir malın piyasasında böyle değişiklerin oluşması diğer malların da piyasasında değişiklikler oluşturur. Piyasalar arasında yaşanan etkileşim, oldukça önemli ve bazı durumlarda oldukça negatif sonuçlara yol açabilecek bir olaydır.

Rekabetçi piyasanın oluşması için yukarıda bahsettiğimiz piyasa koşullarına bir koşul daha eklemek gerekir. Eğer bir piyasada aynı ürünleri satan farklı satıcılar yani fiyat kabulleniciler varsa bu piyasa rekabetçi bir piyasadır. Fiyat kabullenicileri aynı ürünleri satarlar ve bu ürünleri satarken fiyatlara etki etmeden piyasa fiyatı ile satış yaparlar.

Rekabetçi piyasada, tüketici maksimum yararı üreticilere zarar vermeyen en düşük maliyetle alır. Üreticiler de uzun vadede avantajlı olur ve üretim maliyetleri azalır.

TÜKETİCİ DAVRANIŞLARI

İnsanlar bir ürünü alırken neredeyse her zaman kendi faydalarını, elde ettikleri yararı arttırmaya çalışırlar. Kimse canının istemediği veya işine yaramayacak bir ürünü almak istemez ki bu davranış fazlasıyla doğal bir davranıştır. Ekonomide bu davranışa fayda maksimizasyonu denmektedir. 

Ancak tüketicilerin sahip olabilecekleri fayda, bütçeleri veya bu harcamaya ayırabilecekleri para ile kısıtlıdır. Bu kısıta da bütçe kısıtlaması denir. Fayda maksimizasyonu da bu bütçe kısıtına tabidir.

Tüketici davranışları ile ilgili diğer bir kavram da azalan marjinal faydadır. Bu kavramı bir örnekle basitçe açıklayalım. Çok sevdiğiniz bir kitabı günde iki saat okuyorsunuz ve hepimiz biliyoruz ki kitap okumak oldukça faydalı bir aktivite. Peki o kitabı sevdiğiniz halde ve kitap okumanın iyi bir şey olduğunu bildiğiniz halde neden o kitabı 24 saat okumuyorsunuz? Bu sorunun cevabı azalan marjinal faydadır. Zaman geçtikçe marjinal maliyetiniz marjinal faydanıza yaklaşır ve bir noktadan sonra eşitlenir. Siz de bu noktadan sonra kitap okumayı o günlük noktalarsınız.

TALEP

İnsanların bir malı alma isteğine talep denir. Bu insanlar almak istedikleri mala daha düşük fiyatla ulaşmayı arzularlar. Pek çok insanın bir malı daha düşük fiyatla almak istemesine ise ekonomide talep kanunu denir. Talep kanununun birkaç nedeni vardır.

AZALAN MARJİNAL FAYDA

Azalan marjinal faydayı yukarıda kısaca anlatmıştık. Tüketici bir ürünü aldıkça marjinal faydası azalır ve marjinal maliyetine eşit olur. Bu noktadan sonra ise alım durur. Eğer satıcı indirim, kampanya gibi etkinliklerle tüketicinin marjinal maliyetini azaltırsa tüketicin marjinal faydası marjinal maliyetinin üstünde kalmaya devam eder ve tüketici alışverişini artırır. Böylece talep artmış olur.

GELİR ETKİSİ

Gelir etkisi, bütçe kısıtlamanız ile alakalıdır. Almak istediğiniz ürünün fiyatı düşerse alım gücünüz artar ve böylece almayacağınız ürünü alabilir veya alacağınız ürünü daha çok sayıda alabilirsiniz. Eğer ürünün fiyatı artarsa da alım gücünüz azalır ve bahsedilen durumun tersi yaşanır.

İKAME ETKİSİ

Bir ürün almak için markette gezindiğinizi varsayalım. İstediğiniz ürünü ararken karşınıza bu ürünün çok benzeri hem de daha uygun fiyatlısı çıktı ve bu benzer ürünü satın aldınız. Bu durum ikame etkisinin gerçekleştiğini gösterir.

TALEP ESNEKLİĞİ NEDİR?

İnsanlar pek çok ürünü alırlar. Bazı ürünleri alırken fiyata hiç takılmazlar ancak bazı ürünlerde ise fiyat araştırması yaparlar ve bu ürüne en az marjinal maliyetle ulaşmaya çalışırlar. 

• Örneğin acil bir durumla karşılan ve mutlaka taksi kullanması gereken insan mesafeyi ve maliyeti önemsemez. Yani bir malı alırken malın alınması zaruri ise veya ikamesi yoksa bu durumda talep esnekliği yoktur.
• Örneğin araba almak isteyen bir insan bu alımını erteleyebilir, fiyat araştırması yapabilir ve ikame ürünlere yönelebilir. İşte bu durumda talep esnekliği vardır.

ARZ

Arz, üreticilerin piyasadaki farklı fiyatlara göre üretme arzusunu ve becerisini ifade eder. Arz kanunu ise üreticilerin fiyatlar arttıkça daha çok üretip satma arzusuna ve becerisine sahip olacaklarını ifade eder.

ARZ ESNEKLİĞİ NEDİR?

Arz esnekliği, bir üreticinin üretmek istediği belli bir miktar üründeki fiyat değişikliğine duyduğu hassasiyettir. Bu kavramda önemli olan nokta zamandır. Bu fiyat değişikliğine üretici hızlıca cevap verebiliyorsa arz esnekliği vardır, eğer üretici bu fiyat değişikliğine hızlıca cevap verebilme imkanına sahip değilse arz esnekliği yoktur. Örneğin bir meyve suyu üreticisi maliyetlerdeki değişikliğe kolayca cevap verebilecekken, bir şarap üretici bu değişikliklere kısa zamanda cevap veremez.

FİYAT OLUŞUMU VE DENGE

Piyasada arz talebi karşılarsa fiyat oluşur. Bu fiyat faydasını maksimuma ulaştırmak isteyen alıcılarla, karını artırmak isteyen satıcıların mücadelesi sonucu oluşur ve dengelenir. Mal ve hizmetlerde bir fazlalık veya darlık olmadığı sürece piyasa dengededir. Piyasa dengesi üretici ve tüketici için en avantajlı durumdur.

Eğer piyasa fiyatı denge fiyatından yüksekse o mal için üretim fazlası meydana gelir. Tam tersi durumdaysa yani piyasa fiyatı denge fiyatından düşükse o mal için piyasada darlık oluşur.