PİYASA BAŞARISIZLIĞI

Ekonomi Rehberim, bu yazıda kamu malları, olumlu dışsallık, olumsuz dışsallık ve karaborsa kavramlarını açıklayıcı ve anlaşılabilir bir şekilde ele alacak. Bu yazımızdan daha fazla yararlanabilmeniz için Devletin Piyasaya Etkisi ve Ekonomide Arz ve Talep yazılarımızı okumanızı tavsiye ederiz. Şimdi piyasalarda yaşanan durumlara yakından bakalım.

Piyasalar her zaman yeterli hizmeti ve ürünü sunamaz veya belli bir hizmet ve ürünün fiyatlandırılmasında sıkıntılar yaşanabilir. Ekonomide, bahsedilen sıkıntılı durumlara piyasa başarısızlığı denir. Bu durumlarda devlet müdahale etmek veya başka yöntemlerle bu durumları düzeltmek zorunda kalabilir. Öncelikle kamu mallarını açıklayalım.

KAMU MALLARI

Piyasaların yeterli malı veya hizmeti temin edememe ihtimali olduğundan bahsetmiştik. Bir malın veya hizmetin hariç tutulamayan ve rakipsiz olması bu mal veya hizmetin muhtemelen piyasa tarafından sunulamayacağını gösterir.

Rakipsiz kavramını kısaca açıklayalım. Örneğin canınız dondurma çekti ve kendinize bir dondurma aldınız. Bu dondurmayı yoldan geçen herhangi biri ile ortak yiyebilir misiniz? Cevabınız normal şartlar altında "Hayır" olacaktır. Bu durumda bu dondurma rakipli bir üründür. Ancak siz bir sahne şovunu izlemeye gittiğinizde başka insanlar da bu şovu izlemeye gelir ve sizinle aynı şekilde izlerler. Tabi ki başkalarının da bu şovu izlemesi sizin için herhangi bir engel teşkil etmez. Bu durumda bu sahne şovu rakipsizdir.

Hariç tutulamayan kavramını ise şöyle açıklayalım. Eğer bir ürünün üreticisi, ürünün ücretini vermeyen insanların ürününü kullanmasını engelleyemiyorsa bu ürün hariç tutulamayan bir üründür. Mesela yollar hem halka açıktır hem de rakipsizdir. Doğal olarak herhangi bir özel şirketin köy yollarını yapması beklenemez. Bu devlete düşen bir görevdir.

OLUMLU DIŞSALLIK

Bazı durumlarda bir hizmetin veya ürünün üretiminden, üretici veya tüketici olmayan yani herhangi bir şekilde bu ürün ve hizmetle direkt olarak bağı bulunmayan insanlara dışsal bir yarar sağlanır. Sağlanan bu yarara da olumlu dışsallık denir. Örnek verecek olursak aşılanma olumlu dışsallık sağlar. Aşılanmanın olduğu  bir toplumda aşılanan her kişi toplumda hastalığın yayılma ihtimalini daha da azaltır. Yani aşılanan kişiyle alakası olmayan diğer insanlar da bu aşılanan insandan yarar sağlamış olur. Bu yararın da olumlu dışsallık olduğunu söylemiştik.

Olumlu dışsallık sağlayan ürün ve hizmetlerde genelde devlet desteği olmadan yeterli seviyede yarar sağlayamaz. Bu sebeple devlet olumlu dışsallık sağlayan hizmet ve ürünlerin üretimini sübvanse eder.

OLUMSUZ DIŞSALLIK

Bir mal veya hizmetin üretimi, bu ürünle veya hizmetle tamamen alakasız insanlara dışsal bir zarar sağlayabilir. Bu etkiye olumsuz dışsallık denir. Olumsuz dışsallığı da bir örnekle açıklayalım. Ergene Nehri yakınlarında üretim yapan fabrikalar ve işletmeler ne yazık ki atıklarını bu nehre döküyorlar. Oluşan kirlilik o havzadaki hayvancılığı  ve tarımı da etkileyerek insanların sağlığı için tehdit oluşturuyor. Bu üretimlerle hiçbir alakası olmayan bölge halkı olumsuz dışsallığa maruz kalmış oluyor.

Olumsuz dışsallık sağlayan hizmet ve ürünlerde ise devlet bu etkileri azaltmak için tedbirler almak durumundadır. Örneğin yukarıda bahsedilen kirliliği artıran üretici ve işletmelere ekstra vergiler uygulanabilir.

KARABORSA

Hükümetin piyasaya müdahale etmek durumunda kaldığı durumlardan önceki yazılarımızda bahsetmiştik. Bu müdahaleler sonucunda yasadışı ticaret yani karaborsa oluşması kuvvetle muhtemeldir. Bu müdahalelere karşı bazı kişiler devleti yasal olmayan yollarla yani karaborsa ile alt etmeye çalışır.

Devlet, bir ürün veya hizmete tavan fiyat fiyat uyguladığında piyasada bu ürün veya hizmetin bulunması zorlaşacaktır. Bu durumda ise talebi karşılamaya çalışan karaborsacılar ortaya çıkar. Bu kişiler tavan fiyat uygulamasını yok sayarak hem kendi istediği kazancı elde ederler hem de piyasadaki talep karşılanmış olur.

Devlet, bir ürün veya hizmete taban fiyat uygulayabilir. Bu uygulama sonucunda talep azalır. Ancak bu taban fiyat uygulamasını yok sayan kişiler daha az maliyet ile talebi tekrar yüksek seviyelere çıkarırlar. Bu durumda da arz ve talep dengelenmiş olur.

Karaborsa ile mücadele devletin diğer bir görevidir.